Çek Nedir? Çek Türleri Nelerdir?

Çek, kıymetli evrak niteliğine sahip bir kambiyo senedi olup, bir havalenin ödenmesi için çıkarılan teyit emridir.

Çek, hukuki mahiyeti itibariyle poliçe gibidir havalelerdir ve aynı zamanda da kanunen emre yazılı bir senettir. Söz konusuz havalenin yazılı olması, belli şekil şartlarını içermesi , soyutsuz ve kayıtsız, şartsız bir ödeme emri şeklinde olması gerekir.

Çeke öncelikle Türk Ticaret Kanunu ve 5941 sayılı Çek Kanunu hükümleri uygulanacak ve havaleye ilişkin Türk Borçlar Kanunu’nun 555-559 maddeleri, TTK ve Çek Kanunu’na aykırı düşmedikçe göz önüne alınacaktır.

Çek ve Poliçe Arasındaki Farklar Nelerdir?

Çek, poliçeye benzemekle beraber, ondan önemli noktalarda ayrılmaktadır. Bu farklı noktaları şöyle tespit edebiliriz:

• Hukuki bakımdan çek bir ödeme aracı olmasına karşın poliçe bir kredi aracıdır.
• Muhatap banka, çeki kabul edemez, ciro edemez ve aval veremez. Buna göre, muhatap banka, düzenleyenin çekle ödemelerini yaptığı yerdir. Poliçede kabul vardır, muhatap ciro edebilir ve aval de verebilir.
• Çekte sadece kısa ibraz müddetleri vardır; ancak vade yoktur. Çek görüldüğünde ödenir.
• Çek düzenleyebilmek için, düzenleyenin muhatap banka ile bir çek anlaşması yapmış ve çek hesabında bir karşılığının olması gerekir.
• Çek hamiline düzenlenebilir, poliçe ise hamiline düzenlenemez.

Çekin Tarafları

Çek poliçe gibi, çifte yetki veren bir havaledir. Buna göre çekte üç kişi vardır:

• Düzenleyen: Çeki düzenleyen kişidir.
• Lehtar: Çek bedelinin ödeneceği kişidir.
• Muhatap: Çekte yazılı bedeli ödeyecek olan 5411 sayılı Bankacılık Kanunu m. 3 kapsamında bir bankadır.

Çekin Özel Türleri Nelerdir?

Çek terimini birçok yerde çeşitli ihtiyaçları karşılayacak özel bazı belgelerde kullanıldığı görülmektedir. Türk Ticaret Kanunu’nun 780. maddesindeki unsurları içermeyen ve muhatabı bir banka olmayan bu belgeler hukuki mahiyeti itibariyle çek olarak değerlendirilemez.

Aşağıda Türk Ticaret Kanunu’na tabi olan çekler açıklanmıştır:

Garantili Çek Nedir?

Bankalar, bazı çekler yönünden karşılığını aranmaksızın belirli bir miktara kadar hamiline ödeme yaparlar. Bu tür çeklere garantili çek denilmektedir.

Garantili çekte, bir banka ile müşterisi arasında açık veya örtülü bir çek anlaşması uyarınca banka, müşterisinin çeklerini onun hesabından veya kendisine tanınan kredi limitine kadar ödemek yükümü altına girmektedir.

Garantili çekin en önemli özelliği, muhatap bankanın ödeme garantisi getirmesidir.

Banka Çeki Nedir?

Banka çeki, bankalar tarafından ya kendi üzerlerine ya da başka bir bankaya hitaben düzenlenen çeklerdir.

Banka çeki düzenleyicisi ve muhatabı aynı banka, lehtarı ise, hesap sahibi veya hesap sahibinin gösterdiği kişi olan, bedeli çek amirinin hesabından veya amirin bu çek için bankaya yatırdığı paradan karşılanan çektir.

Banka çeki, bankanın bir müşterisinin talebi üzerine banka tarafından düzenlenmektedir.

Teyitli Çek Nedir?

Teyitli çeklerde, düzenleyen çeki lehtara vermeden önce veya tedavüle çıkarıldıktan sonra hamil, muhatap bankaya ibraz eder ve banka düzenleyenin hesabını kontrol edip, çek hesabında, çekte yazılı miktar kadar karşılık olup olmadığını tespit eder.

Muhatap, çeki teyit ettikten sonra ayrıca, çek bedelini hamil lehine bloke eder. Çek teyidi, ibraz süresi bitmeden muhatap bankadan istenebilir.

Çizgili Çek Nedir?

Çekin yanlışlıkla veya diğer sebeplerle yetkisiz bir kişiye ödenmesini önlemek ve böylece çekin daha güvenilir olmasını sağlamak amacıyla ihdas edilen çeklere çizgili çekler denilmektedir.

Çizgili çek ancak bir bankaya veya muhatabın bir müşterisine ödenebilir. Dolayısıyla çek, bankaca bilinen ve tanınan veya onun tarafından araştırılan kişiye ödenebilir.

Çekin çizilmesi, ön yüzüne aşağıdan yukarıya doğru birbirine paralel iki çizgiyi çekilmek suretiyle yapılır. Bu çizgiler hem genel çizgili çekler hem de özel çizgili çekler için asgari olarak gereklidir.

İki çizgi arasına hiç işaret konmamış veya banka kelimesi veya buna benzer bir ibare yazılmış ise bu çek, genel çizgili çek demektir. Düzenleyen veya hamil, ödemenin mutlaka belirli bir bankaya yapılmasını istendiği takdirde, özel çizgili çek düzenlenir.

Özel olarak çizilen çeki muhatap banka tarafından ancak adı gösterilen bankaya veya bu banka muhatap ise, onun müşterisine ödenebilir.

Mahsup Çeki Nedir?

Hesaba geçirilecek veya mahsup çeki Türk Ticaret Kanunu’nun 850. maddesinde “hesaba geçirilmek üzere düzenlenmiş çek” olarak düzenlenmiştir.

Bir çekin düzenleyicisi veya hamili çekin ön yüzüne “hesaba geçirilecektir” kaydını veya buna benzer bir ibareyi yazarak çekin nakden ödenmesini isteyebilir.

Bu takdirde çek, muhatap tarafından ancak hesaba alacak kaydı, takas, hesap nakli suretiyle kayden ödenebilir.

Çek Düzenlemenin Ön Şartları Nelerdir?

Çek keşide etmenin ön şartları Türk Ticaret Kanunu’nun 783. maddesinde düzenlenmiştir.

Türk Ticaret Kanunu’nun 783. maddesine göre, “Bir çekin düzenlenmesi için, muhatabın elinde düzenleyenin emrine tahsis edilmiş bir karşılık bulunması ve düzenleyenin bu karşılık üzerinde çek düzenlemek suretiyle tasarruf hakkını haiz olacağına dair muhatapla düzenleyen arasında açık veya zımni bir anlaşma bulunması şarttır. Ancak, bu hükümlere uyulmaması hâlinde senedin çek olarak geçerliliği etkilenmez.”

Buna göre bir çek düzenlenebilmesinin ön şartları;

• Bir banka ile bir çek anlaşmasının yapılması,
• Bir çek hesabının açılmış olması,
• Çek hesabına karşılığın bulunması,
• Bankanın müşterisine çek vasıtasıyla bu karşılık üzerinde tasarruf edebilme yetkisini vermiş olmamasıdır.

Çekin Zorunlu Unsurları Nelerdir?

Çekte bulunması zorunlu ve alternatif unsurlar, Türk Ticaret Kanunu’nun 780. ve 781. maddelerinde düzenlenmiştir.

Aşağıda çekte bulunması gereken zorunlu unsurlar açıklanmıştır:

Çek Kelimesi

Türkiye’de, Türkçe yazılmış bir çek düzenlenebilmesi için, senette “çek” kelimesinin bulunması şarttır.

Senet Türkçe’den başka bir dilde yazılmışsa, o dildeki “çek” karşılığı kelimenin senette yer alması gerekir.

Senet başlığında veya senet metninde “çek” kelimesi bulunmazsa, bu senet çek niteliğinde değildir.

Belirli Bir Bedelin Kayıtsız Şartsız Ödeme Emri

Çekte belirli bir bedelin yazılmış olması gerekir.

Çekte yazılı bedelin ödenmesi herhangi bir kayır ve şarta bağlı olmamalıdır. Aksi halde çek, kambiyo senedi niteliğini kaybeder.

Çek aracılığıyla ödenecek belli bir bedel, çekte anacak para olarak gösterilebilir. Paranın dışında misli bir eşyanın teslimi çek ile olmaz. Paranın TL veya döviz cinsinden gösterilmesi mümkündür.

Ödeyecek Kişinin, Muhatabın Ticaret Unvanı

Banka tabirinden ne anlaşılması gerektiği Türk Ticaret Kanunu’nun 815. maddesinde, “bu kısımda geçen “bank”dan amaç, Bankacılık Kanuna tabi olan kuruluşlardır. Ancak, ödeme yeri Türkiye dışında olan çekler hakkında banka teriminden hangi kuruluşların anlaşılacağı ödeme yeri hukukuna göre belirlenir” denilmek suretiyle ifade edilmiştir.

Düzenleyenin İmzası

Çekte bulunması zorunlu unsurlardan biri de, çeki düzenleyenin imzadır.

Kanunda, düzenleyenin ad ve soyadı denilmemiş olduğundan, çekte sadece imzasının bulunması yeterlidir.

Tüzel kişiler temsile yetkili olan kişilerin yetkilerinin kaldırıldığı ya da istifa ettikleri hususu, ticaret siciline tescil edilmedikçe, bu kişilerin düzenleyecekleri çekler, iyiniyetli üçüncü kişiler yönünden şirkete karşı geçerlidir.

Düzenleyenin imzasının sahte olması, ciranta ve diğer çek borçlularının imzalarını etkilemez.

Düzenleme Tarihi

Çek üzerine düzenleme tarihinin yazılması şarttır. Düzenlenme gününü içermeyen bir çek, diğer tüm zorunlu unsurları içerse bile, çek hükmünde sayılmaz.

Çekte düzenleme tarihi, gün, ay ve yıl şeklinde tam olarak gösterilmelidir.

Çek üzerinde ne olduğu belirsiz iki tarihinin bulunması halinde, vadeye ilişkin tarih yazılmamış sayılmalı ve düzenleyenin imzasının yanındaki tarih de düzenleme tarihi olarak kabul edilmelidir.

Banka Tarafından Verilen Seri Numarası

Bankalar bastıracakları çeklerde seri numarasının da yer alması gerekir, aksi halde çek geçersiz sayılır.

Karekod

Çekin zorunlu şekli unsurları arasında karekod da eklenmiştir. Karekodlu çek kullanımı 01.01.2027 tarihinden itibaren zorunlu hale gelmiş oldu.

Düzenleme Yeri

Düzenleme yerinin çekte gösterilmesi gerekmektedir. Düzenleme yerinin çekte gösterilmemiş olması, senedin çek niteliğini yitirmesine neden olmaz.

Bu durumda, düzenleyenin adı ve soyadının yanında bulunan yer, düzenleme yeri sayılır. Eğer düzenleyenin adı yanında böyle bir yer ismi yoksa o zaman çek geçersiz olur ve adi hale hükmünde sayılır.

Ödeme Yeri

Genel olarak çekte ödeme yeri gösterilmemektedir. Alternatif ödeme yeri olarak, muhatabın adı yanında gösterilen yer ödeme yeri sayılır.

Ödeme yeri belirtilmemiş ve muhatabın ismi yanında da birden fazla yer gösterilmiş ise, çek ilk gösterilen yerde ödenir. Eğer böyle bir yer de gösterilmemişse, ödeme muhatabın iş merkezinin bulunduğu yerde yapılır.

Ekin Hukuk Bürosu olarak alanında uzman avukat kadromuzla dava ve işlemlerinizi takip edebilmemiz için bizimle iletişim kurabilirsiniz.

Stj. Av. Mehmet Can CİVAN & Av. Ahmet EKİN